فهرست مطالب
- نقطه آغاز تاریخچه پاسپورت در دنیای مدرن
- دیدگاه جهان باستان به مفهوم سفر و تاریخچه پاسپورت
نقش فرمان‌های اشوکا در تاریخچه پاسپورت
تاریخچه پاسپورت در امپراتوری روم
تاریخچه پاسپورت در دوران مغول و قرون میانه
تاثیر استعمار اروپا بر تاریخچه پاسپورت مدرن
- ریشه لغوی و نخستین کاربردهای رسمی در تاریخچه پاسپورت
- آغاز کنترل مرزها در تاریخچه پاسپورت
- مجوز عبور امن: پیش‌زمینه‌ای برای توسعه تاریخچه پاسپورت مدرن
- تاریخچه پاسپورت و مهاجران قرن بیستم: از آزادی تا کنترل
- از اسناد ابتدایی تا فناوری پیشرفته: تحولی بزرگ در تاریخچه پاسپورت
- تاریخچه پاسپورت و ظهور قوانین محدودکننده مهاجرت در آمریکا
- نخستین پاسپورت رسمی انگلستان و گام‌های مهم در تاریخچه پاسپورت
- نقش جنسیت و تسلط در تاریخچه پاسپورت
- نقاط عطف مهم در تاریخچه پاسپورت
- جمع بندی
تاریخچه پاسپورت، روایتی از تلاش بشر برای رسیدن به آزادی سفر و کنترل مرزها است. پاسپورت که در گذشته تنها یک طومار ساده برای عبور ایمن بود، امروز به نمادی از نظم جهانی تبدیل شده است. اما همزمان بازتابی از شکاف‌های عمیق میان کشورها و ملت‌ها نیز محسوب می‌شود. در جهانی که مرزها همواره در حال تغییر هستند و تابعیت امتیازی نابرابر تلقی می‌شود، پاسپورت داستانی از آرزوی ما برای اتصال و هویت را بازگو می‌کند. با ما همراه باشید تا تاریخچه پرفرازونشیب و طولانی پاسپورت را مرور کنیم.
نقطه آغاز تاریخچه پاسپورت در دنیای مدرن
در نخستین دوران‌های تاریخ بشر، مهاجرت‌ها آزادانه و بدون مرزهای سیاسی یا قانونی صورت می‌گرفت. انسان‌ها مانند دیگر موجودات، بی‌هیچ مانعی در زمین سفر می‌کردند. اما با ظهور تمدن‌ها و تقسیم‌بندی جغرافیایی، سفر معنای تازه‌ای یافت و قواعدی بر آن حاکم شد. این روند آغاز شکل‌گیری تاریخچه پاسپورت به معنای مدرن آن بود.
تاریخچه پاسپورت در شکل امروزی آن، پس از جنگ جهانی اول و به عنوان یک تدبیر موقتی آغاز شد، اما ریشه‌های آن به هزاران سال پیش بازمی‌گردد. در تمدن‌های باستان، اسناد سفر برای تضمین امنیت و هویت افراد صادر می‌شدند. این مدارک ابتدایی، نمایانگر نیاز روزافزون به ساماندهی و قانون‌مندی در رفت‌وآمد میان سرزمین‌ها بودند و اساس تاریخچه گذرنامه را شکل دادند.
اگرچه اشکال ابتدایی و قرون وسطایی پاسپورت وجود داشته‌اند، اما سیستم مدرن پاسپورت در دهه ۱۹۲۰ و در پی جنگ جهانی اول برای محدود کردن آزادی جابه‌جایی شکل گرفت. تاریخچه پاسپورت سرگذشتی پیچیده و طولانی دارد. از چین باستان گرفته تا روم کلاسیک، اسناد مشابه پاسپورت برای هزاران سال به کار می‌رفته‌اند. با این حال، شکل ابتدایی آنچه امروزه می‌شناسیم، به «مجوز عبور امن» یا سندی قرون‌وسطایی برای شناسایی مسافران در سرزمین‌های بیگانه بازمی‌گردد.
دیدگاه جهان باستان به مفهوم سفر و تاریخچه پاسپورت
در بین‌النهرین باستان (۲۰۰۰ سال پیش از میلاد)، لوح‌های گلی به عنوان مجوز سفر و جابجایی افراد و کالاها استفاده می‌شدند. در مصر باستان نیز نامه‌های رسمی برای تامین امنیت بازرگانان و مسافران صادر می‌گردید. این اسناد اولیه بخش مهمی از تاریخچه پاسپورت را تشکیل می‌دهند. در شبه‌قاره هند، اگرچه اثری مستقیم از پاسپورت‌های امروزی در امپراتوری مائوریا دیده نمی‌شود، اما فرمان‌های رسمی و نامه‌های عبور به نوعی این وظیفه را بر عهده داشتند.
نقش فرمان‌های اشوکا در تاریخچه پاسپورت
در دوران سلطنت امپراتور اشوکا در قرن سوم پیش از میلاد، فرمان‌هایی برای تسهیل تجارت و سفر صادر می‌شد. این فرمان‌ها ضمن فراهم‌سازی امنیت، شکل ابتدایی اسناد شناسایی و عبور بودند. این ساختارها پایه‌ای برای توسعه تدریجی تاریخچه پاسپورت را در تمدن‌های آسیایی فراهم کردند. با رشد تمدن‌ها، نیاز به کنترل رفت‌وآمد و شناسایی افراد نیز افزایش یافت.
تاریخچه پاسپورت در امپراتوری روم
در امپراتوری روم، سفرکنندگان رسمی سندی به نام «تراکتوریوم» دریافت می‌کردند که از طرف امپراتور صادر می‌شد. این سند به آن‌ها اجازه عبور و حمایت در تمام مسیرها در قلمرو گسترده امپراتوری روم را می‌داد. در حالی که شهروندان رومی در داخل مرزهای امپراتوری آزادانه حرکت می‌کردند، برخی از آن‌ها مانند سربازان بازنشسته با سندی به نام «دیپلما» هویت خود را ثابت می‌کردند. در این بخش از تاریخچه پاسپورت، مفهوم هویت و حمایت حکومتی برای سفر آغاز شد.
تاریخچه پاسپورت در دوران مغول و قرون میانه
در دوره‌های میانی تاریخ، به‌ویژه در دوران امپراتوری مغول، مفاهیم مرتبط با تاریخچه گذرنامه وارد مرحله‌ای جدید شد. در این دوره، فرمانروایان مغول و حاکمان محلی «سند‌هایی» صادر می‌کردند که تضمین‌کننده عبور امن بازرگانان، زائران و نمایندگان سیاسی بود. این اسناد در تقویت تجارت، تبادل فرهنگی و امنیت سفر نقش مهمی ایفا می‌کردند و به تکامل تاریخچه پاسپورت در شرق شکل می‌دادند.
تاثیر استعمار اروپا بر تاریخچه پاسپورت مدرن
با آغاز دوران استعمار و سفرهای اکتشافی اروپاییان، شکل مدرن تاریخچه گذرنامه تثبیت شد. اروپایی‌ها که برای تسخیر سرزمین‌ها و مدیریت امپراتوری‌های جهانی خود به مدارک معتبر نیاز داشتند، ساختاری رسمی برای پاسپورت ایجاد کردند. این ساختارها بعدها به عنوان الگوهای بین‌المللی در سراسر جهان پذیرفته شدند و بنیان تاریخچه پاسپورت نوین را پایه‌ریزی کردند.
ریشه لغوی و نخستین کاربردهای رسمی در تاریخچه پاسپورت
اصطلاح پاسپورت از واژه‌های لاتین passer (عبور کردن) و portus (بندر یا دروازه) گرفته شده است. برای اولین بار در سال ۱۵۴۰، شورای خصوصی انگلستان در دوره سلطنت هنری هشتم شروع به صدور اسناد سفر کرد.
با اینکه این مرحله یکی از نقاط عطف در تاریخچه پاسپورت است، اما شکل امروزی آن با استانداردسازی رسمی در سال ۱۹۲۰ توسط جامعه ملل آغاز شد. این استاندارد، پاسپورت را به سندی ضروری برای سفر بین‌المللی و ابزاری نیرومند برای کنترل تبدیل کرد.
آغاز کنترل مرزها در تاریخچه پاسپورت
قدیمی‌ترین سیستم شناخته‌شده برای کنترل جابه‌جایی انسان‌ها، سیستم guosou در چین باستان بود. این سیستم که در دوره دولت‌های جنگ‌طلب (۴۷۵ تا ۲۲۱ قبل از میلاد) آغاز شد و در دوران خاندان هان رسمیت یافت، ورود و خروج افراد و کالاها را در سراسر امپراتوری کنترل می‌کرد. تاریخچه پاسپورت در این دوره، با اسنادی چوبی که شباهت زیادی به پاسپورت یا ویزای امروزی داشتند، نشان‌دهنده تلاش برای نظم‌دهی به عبور و مرور در مسیر جاده ابریشم بود.
مجوز عبور امن: پیش‌زمینه‌ای برای توسعه تاریخچه پاسپورت مدرن
در قرون وسطی، اسنادی مانند «راهنما» (guidaticum) یا «رفتار ایمن» (sauf-conduit) به عنوان نامه‌های حفاظت‌شده صادر می‌شدند. این اسناد شامل نام و هدف سفر فرد بودند و توسط پادشاهان یا مقامات حکومتی صادر می‌شدند. در آراگون-کاتالونیای قرون وسطی، سند راهنما به تجارت میان یهودیان، مسیحیان و مسلمانان کمک می‌کرد. تاریخچه پاسپورت در این مقطع، با ایجاد امنیت برای دیپلماسی و تجارت، وارد مرحله‌ای کاربردی‌تر شد.
تاریخچه پاسپورت و مهاجران قرن بیستم: از آزادی تا کنترل
در عکس‌های قدیمی قهوه‌ای‌رنگ و فیلم‌های سیاه‌سفید اوایل قرن بیستم، صحنه‌های پرشور «جزیره الیس» جان می‌گیرند. امواج مهاجرانی که به امید آینده‌ای بهتر پا به خاک آمریکا می‌گذاشتند، اغلب تنها با یک معاینه ساده پزشکی و چند سوال، وارد کشور می‌شدند. در آن زمان، نبود یک استاندارد جهانی واحد برای اسناد سفر، عبور و مرور را ساده‌تر می‌کرد. این مرحله از تاریخچه پاسپورت، نشان‌دهنده دوره‌ای از آزادی نسبی در حرکت انسان‌ها در ورای مرزهای سرزمین مادری خویش است.
از اسناد ابتدایی تا فناوری پیشرفته: تحولی بزرگ در تاریخچه پاسپورت
پاسپورت‌های امروزی با تراشه‌های دیجیتال، عکس‌های بیومتریک، هولوگرام و بارکد، حاصل پیشرفت شگفت‌انگیز فناوری هستند. اما در گذشته، سندی به نام «سوف کوندوئی» یا مجوز عبور امن، تنها یک توافق‌نامه مکتوب بین پادشاهان بود؛ نمودی از احترام دیپلماتیک بیشتر تا ابزار امنیتی. تاریخچه پاسپورت در این مقطع، بازتابی از روابط بین‌الملل در عصر پیشامدرن است که بر پایه اعتماد و تعامل بنا شده بود.
پس از جنگ جهانی اول، چشم‌انداز تنظیم مقررات مربوط به پاسپورت به طور چشمگیری تغییر کرد. جامعه ملل که از دل خرابی‌های جنگ شکل گرفت، پیشنهاد ایجاد یک سیستم استاندارد جهانی برای سفر را با هدف تقویت صلح و همکاری مطرح کرد. این تغییر بنیادین در تاریخچه پاسپورت، سرآغاز محدودسازی حرکت افراد در سراسر جهان بود.
تاریخچه پاسپورت و ظهور قوانین محدودکننده مهاجرت در آمریکا
در سال ۱۹۲۱، آمریکا با تصویب قانون سهمیه اضطراری و سپس قانون مهاجرت سال ۱۹۲۴، کنترل مهاجرت را شدت بخشید. این قوانین با هدف محدودسازی ورود مهاجران، پاسپورت را به ابزاری برای اعمال قدرت ملی تبدیل کردند. تاریخچه پاسپورت در این دوره، دیگر نماد آزادی نبود، بلکه به نشانه‌ای از کنترل و تفکیک خصوصا در دنیای غرب تبدیل شد.
آتوسا آراکسی آبراهامیان در کتاب خود «جهان‌شهری‌ها» پاسپورت را «سپر محافظ برای افراد ممتاز» می‌نامد. او می‌گوید: «به هیچ‌یک از پاسپورت‌هایم احساس تعلق ندارم؛ آن‌ها فقط نتیجه تصادفی بودن محل تولد هستند.» منتقدان معتقدند که قطعنامه ۱۹۲۰ گرچه آغاز عصری نوین در سفر بود، اما تبعیض را نیز تثبیت کرد. این نگاه انتقادی، یکی از واقعیت‌های تلخ تاریخچه پاسپورت را نمایان می‌سازد.
تنها در سال ۲۰۱۶ حدود ۱۸.۶ میلیون پاسپورت در ایالات متحده صادر شد که نشانه‌ای از نقش حیاتی این سند در جهان امروز است. بسته به محل تولد، پاسپورت ممکن است برای برخی دروازه‌ای به آزادی باشد و برای دیگران باری سنگین و محدودکننده تلقی شود. به نظر می‌رسد که تاریخچه پاسپورت اکنون بیش از هر زمان دیگری نیازمند بازنگری و تحول است تا بتواند با واقعیت‌های جدید جهانی همگام شود.
نخستین پاسپورت رسمی انگلستان و گام‌های مهم در تاریخچه پاسپورت
در سال ۱۵۴۰، شورای خصوصی انگلستان به صورت رسمی صدور پاسپورت را آغاز کرد. قدیمی‌ترین نسخه باقی‌مانده از این اسناد، به تاریخ ۱۸ ژوئن ۱۶۴۱ و امضای شاه چارلز اول برمی‌گردد. در سال ۱۷۹۴، صدور پاسپورت به وزارت امور خارجه واگذار شد که نقطه‌ای کلیدی در توسعه تاریخچه پاسپورت و تبدیل آن به یک سیستم رسمی در سطح ملی محسوب می‌شود.
درواقع پاسپورت به عنوان استاندارد جهانی مفهومی تازه است؛ پس از جنگ جهانی اول، توافق‌نامه‌ای در جامعه ملل برای استانداردسازی پاسپورت‌ها تصویب شد. هدف اصلی این اقدام، ایجاد سندی برای شناسایی و محدود کردن جابه‌جایی‌ها و نه تسهیل سفر بود. تاریخچه پاسپورت در این مقطع، با تمرکز بر کنترل مهاجرت، وارد عصر جدیدی از کارکردهای نظارتی شد.
در سال ۱۹۶۳، نخستین کنفرانس بین‌المللی در سازمان ملل به بررسی امکان حذف پاسپورت اختصاص یافت. با وجود موافقت اکثر کشورها، ایالات متحده و متحدان آن به بهانه «منافع ملی و امنیت» با این پیشنهاد مخالفت کردند. این رویداد نشان داد که تاریخچه پاسپورت دیگر تنها به سفر مربوط نمی‌شود، بلکه ابزاری برای اعمال حاکمیت ملی و کنترل مرزها است.
نقش جنسیت و تسلط در تاریخچه پاسپورت
در اوایل قرن بیستم، زنان آمریکایی متاهل نمی‌توانستند به صورت مستقل از همسران خود پاسپورت داشته باشند و درواقع هویت آن‌ها تنها در قالب نام شوهرشان بازتعریف می‌شد. این مسئله نقش مهمی در شکل‌گیری تاریخچه پاسپورت به عنوان ابزار نابرابری جنسیتی ایفا کرد. چرا که پاسپورت، به‌جای ابزاری برای آزادی، به وسیله‌ای برای حذف و کنترل تبدیل شده بود.
مارک سالتر هم در کتاب «حقوق عبور و مرور» خود به بررسی تاثیر پاسپورت در روابط بین‌الملل می‌پردازد و آن را به عنوان نمادی از سلطه غرب معرفی می‌کند. همان‌طور که امروزه بازار خرید و فروش پاسپورت گسترش یافته و درواقع شهروندی به کالایی قابل معامله بدل شده است. تاریخچه پاسپورت در این مرحله نشان‌دهنده نفوذ سیاست‌های اقتصادی و تبعیض ملیتی بر هویت انسان‌ها است.
امروزه، پاسپورت همچنان سندی اساسی برای سفر بین‌المللی است، اما همزمان، نماد مصادره حق جابه‌جایی فردی توسط دولت‌ها هم به شمار می‌رود. همان‌طور که جان تورپی در کتاب «اختراع گذرنامه» خود اشاره می‌کند، این سند نمایانگر تناقضی بنیادین در تاریخچه پاسپورت است؛ وعده حرکت آزاد در دل نظامی مملو از محدودیت و نظارت!
نقاط عطف مهم در تاریخچه پاسپورت
در ادامه، نقاط عطف مهم در تاریخچه پاسپورت ارائه شده است:
- دوران چین باستان (۴۷۵–۲۲۱ ق.م): اجرای سیستم Guosou برای کنترل عبور و مرور در امپراتوری؛ از نخستین اشکال مجوز سفر
- امپراتوری روم (۲۰۲ ق.م – ۲۲۰ م): صدور Tractorium (نامه امپراتوری) برای سفر ایمن مقامات دولتی و نظامیان
- قرون وسطی (قرن ۹ تا ۱۵): استفاده از اسناد Safe Conduct یا Guidaticum برای تضمین عبور امن تجار، دیپلمات‌ها و زائران
- سال 1540: شروع به صدور رسمی اسناد سفر توسط شورای خصوصی هنری هشتم و شکل‌گیری نخستین «پاسپورت» مدرن
- سال 1794: واگذاری مسئولیت صدور پاسپورت در بریتانیا به وزارت امور خارجه؛ گامی کلیدی در اداری شدن روند
- سال ۱۹۲۰: استانداردسازی پاسپورت‌ها در کنفرانس جامعه ملل و آغاز دوره پاسپورت مدرن و بین‌المللی
- سال ۱۹۶۳: نخستین کنفرانس سازمان ملل برای بررسی حذف پاسپورت جهانی و رد پیشنهاد توسط آمریکا به دلایل امنیت ملی
- قرن ۲۱: استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته مانند میکروچیپ، بارکد و داده‌های بیومتریک در طراحی پاسپورت‌ها
- امروزه: تبدیل پاسپورت به نماد هویت، امتیاز و محدودیت در جهان و نشان‌دهنده نابرابری جغرافیایی در امکان تحرک و جابه‌جایی
جمع بندی
تاریخچه پاسپورت، داستانی چند هزارساله از تحول یک سند ساده به ابزاری پیچیده برای هویت و کنترل است. از لوح‌های چوبی در چین باستان تا نامه‌های عبور در امپراتوری روم و مجوزهای امن قرون وسطایی، هر مرحله نمایانگر نیاز انسان به امنیت در سفر بوده است. با استانداردسازی در قرن بیستم، پاسپورت به یک سند جهانی و ضروری تبدیل شد. امروزه، در دنیایی پر از مرز و محدودیت، پاسپورت نه‌تنها مجوز عبور است، بلکه نشانه‌ای از امتیاز، تابعیت و نابرابری جهانی به شمار می‌رود.
