اولین کولر جهان در یزد

• فهرست مطالب
• اولین کولر جهان در یزد چیست و چگونه کار می کند؟
• قدمت اولین کولر جهان در یزد به چه زمانی برمی گردد؟
• طراحی و معماری اولین کولر جهان در یزد چگونه است؟
• ستون
• تیغه
• دهانه
• سقف
• محل ساخت بادگیرها در کجای خانه بود؟
• معروف ترین بادگیرهای یزد
• آب انبار هفت بادگیر عصر آباد
• آب انبار شش بادگیر
• بادگیر خانه آقازاده
• خانه تقدیری (گنج قنات اردکان)
• بادگیر خانه دکتر امامی
• بادگیر در باغ دولت آباد

جمع بندی

یزد، شهری با تاریخچه‌ای غنی و معماری منحصر به فرد در دل کویر ایران، مهد نوآوری در خنک‌سازی سنتی بوده است. در گذشته، ساکنان این شهر با بهره‌گیری از هوش مهندسی بومی، اولین کولر جهان در یزد را طراحی کردند؛ وسیله‌ای که امروزه به نام «بادگیر» شناخته می‌شود. بادگیرها با هدایت جریان هوا به داخل خانه‌ها، بدون استفاده از انرژی الکتریکی، فضای داخلی را خنک می‌کردند. این سازه‌های هوشمند نماد تلفیق دانش، تجربه و سازگاری با محیط‌زیست هستند. اختراع بادگیر در یزد نقطه عطفی در تاریخ مهندسی اقلیمی جهان به شمار می‌آید.

اولین کولر جهان در یزد چیست و چگونه کار می کند؟

اولین کولر جهان در یزد، سازه‌ای سنتی به نام «بادگیر» است که به عنوان شاهکاری در مهندسی اقلیم گرم و خشک شناخته می‌شود. بادگیر نوعی برج تهویه‌ هوا است که با استفاده از جریان طبیعی باد، هوای خنک را به داخل ساختمان هدایت می‌کند. این سازه‌ها بر بام خانه‌ها، مساجد و آب‌انبارها ساخته می‌شدند و بسته به جهت وزش باد، طراحی متفاوتی داشتند.

بادگیرها معمولا دارای چندین دهانه هستند که در جهت‌های مختلف باز می‌شوند تا بتوانند باد را از هر سمت دریافت کنند. با ورود باد به داخل بادگیر، هوا از طریق کانال‌هایی به فضای داخلی منتقل می‌شود. در برخی موارد، این جریان از روی سطح آب یا حوضچه‌ای در زیرزمین عبور می‌کرد که باعث خنک‌تر شدن آن می‌شد. همچنین، عبور هوا از میان دیوارهای ضخیم گلی یا آجری، به کاهش دمای هوا کمک می‌کرد.

این سیستم تهویه طبیعی بدون نیاز به مصرف انرژی برق یا سوخت، محیطی خنک و مطبوع در گرمای طاقت‌فرسای کویر فراهم می‌کرد. بادگیرها نمونه‌ای بی‌نظیر از معماری پایدار و سازگار با محیط‌زیست به شمار می‌آیند و الهام‌بخش طراحی سیستم‌های مدرن تهویه هوا هستند.

قدمت اولین کولر جهان در یزد به چه زمانی برمی گردد؟

بادگیر که نمونه‌ای قابل توجه از معماری ایرانی است، هزاران سال است که در شهرها و مناطق دارای آب‌وهوای گرم و خشک مورد استفاده قرار گرفته است. یزد، همراه با دیگر شهرهای جنوبی ایران، سنت دیرینه‌ای در استفاده از بادگیر در بسیاری از خانه‌ها دارد.

گزارش‌های تاریخی متعددی درباره منشا و توسعه اولین کولر جهان در یزد یا همان بادگیرها بحث می‌کنند. برخی از مورخان و باستان شناسان با کشف ویرانه‌های آتشکده‌های باستانی ایران که قدمت آن‌ها به 3000 سال قبل از میلاد می‌رسد، به وجود دودکش‌هایی اشاره کردند که هیچ اثری از خاکستر نداشت و شبیه بادگیر بود. همین امر باعث شده است که برخی ایرانیان را مخترع اصلی این ویژگی معماری بدانند.

هیچ منبع قطعی برای تعیین زمان دقیق توسعه بادگیر در ایران وجود ندارد. برخی اسناد قدیمی‌ترین بادگیر باقی‌مانده را مدرسه غیاثیه در شهر تاریخی خرگرد خراسان می‌دانند که قدمت آن به دوره تیموری در قرن نهم هجری قمری می‌رسد.

در این میان، منابع دیگر مدعی شده‌اند که بادگیرهای مسجد جامع یزد، قدیمی‌ترین بادگیرهای مسجد جامع یزد هستند. این مسجد در طول سالیان متمادی مورد بازسازی قرار گرفته و طی آن بادگیرهای آن نیز به قرن نهم هجری قمری اضافه شده است.

طراحی و معماری اولین کولر جهان در یزد چگونه است؟

از لحاظ تاریخی، اولین قدم در طراحی اولین کولر جهان در یزد شامل بالا رفتن از سقف خانه‌ها با نردبان برای ارزیابی جهت و ارتفاع باد بود. به طوری که این طرح‌ها تنها با استفاده از قضاوت شهودی، به جای اصول علمی مدرن مانند مکانیک سیالات یا ترمودینامیک تکمیل شدند. بادگیرهای یزد از چند جزو کلیدی شامل ستون، تیغه، دهانه و سقف تشکیل شده‌اند.

ستون

ستون که به نام بدنه، کانال، ساقه یا کوره نیز شناخته می‌شود، شکل مکعب، منشور مستطیلی یا اشکال دیگر به خود می‌گیرد. ستون بادگیر بین دهانه آن و سقف ساختمان قرار می‌گیرد.

تیغه

تیغه‌ها فضای داخلی بادگیر را به کانال‌های متعددی تقسیم می‌کنند که از آجر و خشت ساخته شده‌اند. فاصله بین تیغه‌ها یا فنرها معمولا بین 40 تا 60 سانتی‌متر است که تعداد آن‌ها به عرض اتاق بستگی دارد. به عنوان مثال، بادگیر اتاق‌های سه، پنج و هفت متری به ترتیب شامل پنج، هفت و یازده تیغه می‌شود.

دهانه

دهانه‌ای که به آن قفسه یا دریچه نیز گفته می‌شود، در بالای بادگیر قرار دارد تا جریان هوا را فراهم کند. سقف به عنوان بالاترین نقطه آن عمل می‌کند و برخی از افراد برای جذابیت زیبایی، گچ کاری دهانه را انتخاب می‌کنند.

سقف

سقف اولین کولر جهان در یزد با نگه داشتن دو آجر با زاویه رو به بالا بر روی دو تکیه‌گاه ساخته می‌شود و آجر سومی بین آن‌ها قرار می‌گیرد. این طرح که به نام «چپیله» معروف است، تهویه هوای داخل خانه را تسهیل می‌کند. سقف معمولا با ماده‌ای به نام انبار کاه پوشانده می‌شود که یک نوع ملات حاوی مقدار کاه کمتر است.

برای محافظت از دیوار اصلی بادگیر در برابر باران، چند ردیف آجر روی «نیمچه کاه» گذاشته می‌شود. این آجرها در هر ردیف سه تا پنج سانتی‌متر به سمت بیرون کشیده می‌شوند. این آرایش هم استحکام بادگیر را افزایش می‌دهد و هم ظاهر آن را جذاب‌تر می‌کند. در فصول پاییز و زمستان که نیاز به کولر کمتر است، تیغه‌ها اغلب با آجر و خشت پوشانده می‌شوند یا در صورت طراحی دریچه، آن‌ها را می‌بندند.

محل ساخت بادگیرها در کجای خانه بود؟

اولین کولر جهان در یزد یا بادگیرها بر اساس کاربری مورد نظرشان به صورت استراتژیک در مناطق تابستانی خانه قرار می‌گرفتند، اما مکان آن‌ها در طول زمان با تغییر در سبک‌های معماری تغییر کرد. در دوره‌های ایلخانی و تیموری، خانه‌ها دارای ایوان‌های بزرگ بودند و اتاقی به نام «طنبی» به ایوانی متصل بود که بادگیر در آنجا ساخته می‌شد. در سایر خانه‌های فاقد این اتاق، بادگیرهایی در ایوان یا راهروهای جانبی منتهی به آن و گاه در زیرزمین ساخته می‌شد.

در فصول گرم، برخی از ساکنان برای خنک کردن خود به اتاق طنبی پناه می‌بردند. ضمنا برای جلوگیری از لانه‌سازی پرندگان در بادگیرها، جایی که فضولات آن‌ها می‌تواند آزاردهنده باشد، روی بادگیرها شبکه‌های سیمی یا نرده‌های چوبی نصب می‌کردند.

معروف ترین بادگیرهای یزد

بادگیرهای یزد یکی از نمادین‌ترین مکان‌های دیدنی شهر هستند که آن‌ها را به مکان‌هایی ایده‌آل برای عکاسی و سفر به گذشته تبدیل کرده است.

بادگیر در باغ دولت آباد

معروف‌ترین مورد از فهرست اولین کولر جهان در یزد در باغ دولت آباد قرار دارد. این بادگیر ساخته شده در قرن دوازدهم، 33.8 متر ارتفاع دارد و بلندترین بادگیر ایران محسوب می‌شود. این بنا در زمان سلسله زندیه در سال 1125 توسط محمدتقی خان معروف به «خان بزرگ» ساخته شد و در دوره قاجار گسترش یافت. بادگیر دولت آباد گاهی به عنوان بلندترین بادگیر آجری در سطح جهان شناخته می‌شود. خود باغ در اسفند 1346 با شماره ثبت 774 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بادگیر خانه دکتر امامی

بادگیر خانه دکتر امامی واقع در اردکان یزد، با 19 دهانه و عرض 15 متر یکی از عریض‌ترین بادگیرهای یک‌طرفه ایران است. قدمت این سازه به دوره پهلوی می‌رسد. خانه دکتر امامی به نام صاحب آن در سال 1383 (1383) به شماره 11621 به ثبت رسیده است.

از نکات قابل توجه این خانه تاریخی، ساخته شده آن در چهار ضلع شامل قسمت‌های متمایز از جمله ییلاقی، زمستانه، خوابگاه بهاری و خوابگاه پاییزی است. این خانه شامل سه اتاق به هم پیوسته با هفت درب است که به حیاط باز می‌شود. این بنا دارای ایوان مسقف تک‌ستونی در ضلع شمالی، اتاق سه‌دری در ضلع شرقی و تالار در قسمت جنوبی با مصالحی مانند خشت، گل، آجر و گچ به همراه موزاییک‌های متاخر و الحاقات سیمانی است.

خانه تقدیری (گنج قنات اردکان)

خانه تقدیری که به گنج قنات اردکان نیز معروف است متعلق به دوره قاجاریه و متعلق به تاجری به همین نام بوده است. این خانه دارای اولین کولر جهان در یزد، یعنی یک بادگیر زیبا و بلند است که هوای ورودی را از طریق منافذ در پایین اتاق پایین خنک می‌کند، جایی که در تماس با سطح آب خنک و مرطوب می‌شود. این بادگیر که در منطقه ییلاقی خانه قرار دارد در حفظ رطوبت در زمستان نیز موثر است.

بادگیر خانه آقازاده

مجموعه تاریخی آقازاده از پنج خانه تاریخی «حسینی دوست»، «موسوی»، «گبری»، «سید علی آقا» و «خانه آقازاده» تشکیل شده است. این خانه‌ها در یک کوچه قرار گرفته‌اند و در مجاورت یکدیگر قرار دارند. در این میان، موسوی و حسینی دوست به عنوان اقامتگاه مورد استفاده قرار می‌گیرند، در حالی که سید علی آقا و گبری برای استفاده مشابه مورد مرمت قرار خواهند گرفت. خانه آقازاده اما به عنوان هتل و رستوران پذیرای بازدیدکنندگان عمومی است.

خانه آقازاده در سال 1157 هجری قمری توسط یک تاجر ثروتمند یزدی به نام آیت‌الله حاج سید میرزا محمدحسین مجتهد ابرقویی ساخته شد و مساحت آن 820 مترمربع در زمینی به مساحت 1500 مترمربع است. در 23 بهمن 1357 با شماره 1838 به ثبت آثار ملی رسیده است. خانه آقازاده به عنوان مکان اولین کولر جهان در یزد، بر روی اسکناس 2000 تومانی نقش بسته و از تمام جهات شهر قابل مشاهده است.

آب انبار شش بادگیر

آب انبار شش بادگیر واقع در محله تل یزد مربوط به دوره قاجاریه است. این آب انبار در تاریخ 4 فروردین 1357 (23 اسفند 1357) با شماره 1600 به ثبت آثار ملی رسیده است. این آب انبار دو ورودی دارد، یکی در شمال و دیگری در جنوب و از 55 پله تشکیل شده که دهلیز بین پله‌های 25 و 26 نمایان است.

این آب انبار با ارتفاع 12.6 متر و گنجایش 2000 مترمکعب، دارای دو شیر برای استفاده مسلمانان و اقلیت‌های زرتشتی است که در تابستان و زمستان به عنوان یک منبع ذخیره آب ضروری عمل می‌کند. این سازه از چهار عنصر اصلی خزانه، گنبد، پاشیر و بادگیر تشکیل شده است که به خنک نگه داشتن آب انبار و تهویه مناسب آن کمک می‌کند.

آب انبار هفت بادگیر عصر آباد

آب انبار هفت بادگیر در شهرستان اشکذر در روستای عصر آباد قرار دارد و قدمت آن به دوران سلطنت مظفرالدین شاه قاجار می‌رسد. عصر آباد که زمانی روستایی مرفه بود، اکنون به دلیل خشکسالی تا حد زیادی متروکه شده و تنها 50 خانوار از آن باقی مانده‌اند. آب انبار هفت بادگیر دارای 3000 مربع است و اولین کولر جهان در یزد را نمایندگی می‌کند.

جمع بندی

اولین کولر جهان در یزد طراحی شد و در همه جای جهان با نام بادگیر شناخته می‌شود. این سازه‌های هوشمند با استفاده از جریان طبیعی هوا، گرمای تابستان‌های کویری را کاهش می‌دهند. بادگیرها با طراحی منحصر به فرد خود به شکلی استراتژیک در نقاط مختلف خانه قرار می‌گرفتند و به طور موثر هوای داخلی را خنک می‌کردند. این نوآوری قدیمی، علاوه بر کارکرد تهویه، نمایانگر هم‌افزایی معماری با شرایط جغرافیایی و اقلیمی خاص یزد است. بادگیرها، همچنان به‌عنوان یک میراث فرهنگی در معماری سنتی ایران شناخته می‌شوند.