رسم و رسومات جشن باستانی چهارشنبه سوری

فهرست مطالب

• چهارشنبه سوری چیست و ریشه آن از کجاست؟
• فلسفه و معنای چهارشنبه سوری
• رسم و رسومات شب چهارشنبه سوری در ایران
• بوته‌افروزی
• فال‌گوش‌نشینی
• قاشق‌زنی
• کوزه‌شکنی
• فال کوزه
• پختن آش ابودردا
• شال‌اندازی
• تفاوت رسوم چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف ایران
• تاثیر چهارشنبه سوری بر فرهنگ و جامعه ایرانی
• جمع‌بندی

چهارشنبه سوری، جشنی باستانی و کهن در ایران است که هر ساله در آخرین سه‌شنبه سال برگزار می‌شود. این جشن که نماد گذر از زمستان به بهار و نو شدن طبیعت است، آداب و رسوم خاصی دارد که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. در این مثاله، قصد داریم به بررسی ریشه‌های تاریخی، فلسفه و همچنین رسم و رسومات شب چهارشنبه سوری بپردازیم. از پریدن از روی آتش و خواندن شعرهای سنتی تا تهیه غذاهای مخصوص و دید و بازدیدهای خانوادگی، همه و همه جلوه‌هایی از فرهنگ غنی ایرانیان است که در این شب به اوج خود می‌رسد.

 چهارشنبه سوری چیست و ریشه آن از کجاست؟

چهارشنبه ‌سوری از جشن‌های قدیمی ایرانی است که هر ساله در شب آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شود. هدف اصلی این جشن، دور کردن بدی‌ها و استقبال از سال جدید با شادی و امید است. گرچه منبع دقیق و قابل اعتمادی برای تاریخچه چهارشنبه سوری وجود ندارد، اما چندین نظریه و روایت در این باره مطرح شده است که به ریشه‌های آن می‌پردازند:

جشن‌های باستانی پیش از اسلام : برخی معتقدند که ایرانیان پیش از اسلام، در پایان هر ماه، جشنی به نام "سور" برگزار می‌کردند که ممکن است منبع این جشن باشد.

تغییرات آیین‌های قدیمی : برخی پژوهش‌ها این مراسم را نوعی تغییر یافته از جشن‌های باستانی همچون جشن سده و گاهنبار همسپتمدم می‌دانند.

تاثیرات فرهنگی و دینی : به باور برخی، پس از ورود اسلام و به دلیل نحس دانستن چهارشنبه در میان اعراب، این جشن به‌گونه‌ای شکل گرفت تا ایرانیان از طریق آن به مبارزه با این باور نحس بپردازند.

تغییر تقویم : در زمان زرتشت، روز تحویل سال با سه‌شنبه مصادف می‌شد و به دلیل اینکه نیمی از روز در سال کهنه و نیمی دیگر در سال جدید بود، مردم آن روز را به جشن و سرور می‌پرداختند و این رسم به‌مرور در فرهنگ ایرانی جای گرفت.

فلسفه و معنای چهارشنبه سوری

این جشن برای ایرانیان فلسفه‌ای خاص دارد. چهارشنبه سوری را می‌توان به عنوان نمادی از گذر از روزهای سرد و تاریک به سوی روزهای گرم و روشن دانست. در این جشن، مردم با پریدن از روی آتش، باور دارند که بدی‌ها و بیماری‌ها را به آتش می‌سپارند و انرژی و گرمای آتش را برای شروعی نو و سالی پر از سلامتی و خوشی به دست می‌آورند.

رسم و رسومات شب چهارشنبه سوری در ایران

چهارشنبه ‌سوری در ایران با آداب و رسوم متنوعی برگزار می‌شود و این آیین‌ها در شهرهای مختلف ایران به شیوه‌های گوناگون انجام می‌شود. در ادامه به رایج‌ترین آداب چهارشنبه سوری می‌پردازیم.

بوته‌افروزی

یکی از رسم و رسومات شب چهارشنبه سوری، بوته‌افروزی است. خانواده‌ها چند دسته از بوته‌های خشک، عموما گون، آماده کرده و با تاریک شدن هوا، آنها را در حیاط، پشت بام یا هر فضای باز دیگری آتش می‌زنند. سپس افراد با پریدن از روی آتش، این شعر معروف را می‌خوانند:

"زردی من از تو، سرخی تو از من

این عبارت نماد انتقال بیماری‌ها و بدی‌ها به آتش و دریافت گرما و شادی از آن است. همچنین مردم اعتقاد دارند که نباید آتش را فوت کنند، بلکه باید آن را با ابزار جمع کرده و به چهارراه ببرند تا بیماری‌ها از بین برود و سالی با تندرستی در پیش باشد.

فال‌گوش‌نشینی

فال‌گوش‌نشینی یکی دیگر از آیین‌های جالب چهارشنبه سوری است. افرادی که نیت خاصی دارند یا به دنبال نشانه‌ای برای بخت خود هستند، با تاریکی شب، از خانه خارج می‌شوند و به صحبت‌های دیگران گوش می‌دهند. اگر گفت‌وگوها خوشایند باشد، آن را به خیر و نیکی تعبیر می‌کنند و اگر سخنان ناراحت‌کننده باشد، به نتیجه نرسیدن نیت خود را می‌پذیرند.

قاشق‌زنی

قاشق‌زنی یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین رسوم چهارشنبه سوری است. در این رسم، دختران و پسران چادری بر سر می‌کشند و به درب خانه‌ها می‌روند. صاحب خانه با شنیدن صدای قاشق‌ها، به بیرون می‌آید و به کاسه قاشق‌زن‌ها شیرینی، آجیل یا پول می‌ریزد. این رسم به نوعی یادآور سنت قدیمی هدیه دادن به ارواح در زرتشتیان است.

کوزه‌شکنی

یکی دیگر از رسم و رسومات شب چهارشنبه سوری، کوزه‌شکنی است. مردم باور داشتند که بدیمنی و بلایا در کوزه جمع می‌شود و با شکستن آن، از بین می‌رود. در برخی مناطق، برای افزایش برکت و دور کردن قضا و بلا، داخل کوزه سکه یا نمک نیز قرار می‌دادند و با این نیت آن را از بام خانه به کوچه پرتاب می‌کردند.

فال کوزه

فال کوزه نیز بخشی از آیین‌های چهارشنبه سوری است. کوزه‌ای پر از آب زیر ناودان خانه گذاشته و هر یک از اعضای خانواده نیت خود را بیان می‌کنند. سپس کاغذهایی با اشعار حافظ یا دیگر اشعار را داخل کوزه می‌اندازند و صبح روز چهارشنبه توسط دختری نابالغ، فال آن‌ها تعبیر می‌شود.

پختن آش ابودردا

خانواده‌هایی که بیمار دارند، آش ابودردا یا "آش بیمار" می‌پزند و مقداری از آن را به بیمار خود می‌دهند و بقیه را در بین افراد خانواده و نیازمندان تقسیم می‌کنند. اعتقاد دارند که این آش موجب شفا و سلامتی بیمار می‌شود.

شال‌اندازی

شال‌اندازی یا کجاوه‌اندازی یکی دیگر از رسم و رسومات شب چهارشنبه سوری است که در برخی مناطق ایران مرسوم بوده است. در این آیین، بچه‌ها و جوانان به بام خانه همسایه یا اقوام می‌روند و با انداختن شال، از آن‌ها خوراکی یا هدیه‌ای دریافت می‌کنند.

تفاوت رسوم چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف ایران

چهارشنبه ‌سوری در سراسر ایران برگزار می‌شود، اما در شهرهای مختلف، تفاوت‌های جزیی در برگزاری این جشن مشاهده می‌شود. به عنوان مثال:

تهران : مردم تهران تا همین چند دهه پیش، کوزه‌هایشان را به نقاره‌خانه می‌بردند و همزمان با نواختن نقاره، کوزه‌هایشان را می‌شکستند.

خراسان : مردم خراسان داخل کوزه زغال، نمک و سکه قرار می‌دادند و پس از گرداندن آن به دور سر اعضای خانواده، کوزه را از بام به کوچه پرتاب می‌کردند.

اراک و آشتیان : در این مناطق، دانه‌های جو داخل کوزه قرار می‌دادند و با این اعتقاد که بیماری و بلا را از بین می‌برد، کوزه را می‌شکستند.

تاثیر چهارشنبه سوری بر فرهنگ و جامعه ایرانی

چهارشنبه‌ سوری فقط یک جشن ساده نیست، بلکه نمایانگر یک فرهنگ عمیق و تاریخی است که به باورهای ایرانیان در مورد نیکی و بدی، بیماری و سلامت، و تغییر فصل‌ها بازمی‌گردد. این جشن به نوعی نماد اتحاد و همبستگی خانواده‌ها و محله‌ها است و با برگزاری آن، مردم به هم نزدیک‌تر می‌شوند و انرژی مثبت را در بین خود به اشتراک می‌گذارند.

جمع‌بندی

چهارشنبه‌ سوری از جمله جشن‌های باستانی ایران است که هنوز پس از قرن‌ها، به عنوان بخشی از فرهنگ و هویت ایرانی حفظ شده است. این جشن، نمادی از اتحاد، شادی و امید است و به ما یادآوری می‌کند که با پشت سر گذاشتن روزهای سخت و تاریک، می‌توان به روشنایی و آغاز دوباره‌ای رسید. با وجود تغییرات فرهنگی و اجتماعی، رسم و رسومات شب چهارشنبه سوری همچنان برای ایرانیان اهمیت دارد و به عنوان یک آیین تاریخی، در حافظه جمعی مردم جاودانه باقی مانده است.