موزه عبرت ایران که در گذشته زندان کمیته مشترک ضد خرابکاری بود، امروزه یکی از جاذبه‌های گردشگری سیاه ایران است که به عنوان یکی از زندان‌های مدرن ایران ساخته شد ولی با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ به موزه تغییر کاربری داد. اگر می‌خواهید از این موزه در بافت تاریخی جنوب تهران بازدید کنید، در ادامه با ما همراه باشید تا بیشتر درباره مفهوم گردشگری سیاه بخوانید و با ساختمان و معماری متفاوت موزه عبرت ایران نیز بیشتر آشنا شوید. شرکت در تور تهرانگردی آرامش سفر.

گردشگری سیاه چیست؟

گردشگری سیاه یا Dark tourism یا Black tourism یکی از زیرمجموعه‌های صنعت گردشگری است که از توریست‌ها برای بازدید جاذبه‌هایی که مرتبط با مرگ، تراژدی انسانی، جنگ و فجایع طبیعی است دعوت می‌کند. البته گردشگری سیاه شاید مورد توجه و سلیقه برخی از گردشگران نباشد، ولی در دنیای امروز بسیاری از توریست‌ها علاقمند بازدید از سایت‌ها و موزه‌های گردشگری سیاه هستند. به عنوان مثال شهر پریپات و نیروگاه چرنوبیل را باید معروف‌ترین مقصد گردشگری سیاه در جهان دانست که در اوکراین واقع شده و در سال‌های اخیر به ویژه با پخش سریال چرنوبیل به شدت مورد توجه همگان قرار گرفته به نحوی که میزان ورود گردشگران را به اوکراین نیز افزایش داده است.

نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل و شهر صنعتی پریپات که به دلیل نقص در ساخت نیروگاه طی آزمایشی حساس منجر به فاجعه‌ای انسانی در اردوگاه شد، در حال حاضر همچنان خالی از سکنه، خطرناک و یکی از آلوده‌ترین نقاط روی کره زمین است. گردشگران علاقمند نیز می‌توانند از شهر پریپات و خرابه‌هایی که پاکسازی شده در صورت تمایل بازدید کنند.

موزه عبرت ایران کجاست؟

حالا که با مفهوم گردشگری سیاه آشنا شدید، خوب است بدانید که مشهورترین جاذبه توریسم سیاه در ایران همین موزه عبرت معروف به موزه عبرت ساواک متعلق به کمیته مشترک ضد خرابکاری است که در بافت تاریخی تهران و نزدیک به دیگر جاذبه‌های تاریخی پایتخت واقع شده است.

موزه عبرت ایران آدرس راحتی داشته و شما نیازی به رانندگی تا مرکز شهر و ورود به طرح ترافیک را ندارید، بلکه با خط متروی ۱ می‌توانید در ایستگاه امام خمینی پیاده شده و با چند دقیقه پیاه روی به موزه برسید. موزه عبرت در ابتدای فردوسی جنوبی، خیابان شهید یارجانی واقع شده و در ساعات اداری برای بازدید گردشگران باز است.

شما با رسیدن به این منطقه میتوانید علاوه بر موزه عبرت ایران، می‌توانید از دیگر جاذبه‌های این ناحیه یعنی موزه ملک، میدان مشق، موزه ملی ایران و کاخ گلستان نیز بازدید کرده، در قدیمی‌ترین خیابان‌های پایتخت قدم زده و حال هوایی تاریخی را تجربه کنید.

تاریخچه و پیشینه موزه عبرت ایران

موزه عبرت ایران یا موزه عبرت ساواک، نخستین زندان ایران با سازه مدرن بود که توسط مهندسین و متخصصین آلمانی در سال ۱۳۱۱ ساخته شد. این زندان در ابتدا به عنوان زندان اختصاصی زنان بنا شد و بعدها تحت نظارت سازمان‌های مختلف امنیتی و انتظامی دولت وقت در آمد.

این زندان در دوران پهلوی دوم به شهربانی واگذار شد ولی به مرور زمان ساواک و سازمان ضد امنیت ارتش نیز به عنوان قوای دیگر مسئولیت و ریاست این مجموعه را بر عهده داشتند. از همین زمان بود که کمیته مشترک ضد خرابکاری شکل گرفت و توسط همین سه قوه یعنی شهربانی، ساواک و ضد امنیت ارتش اداره می‌شد.

معماری و طراحی پیچیده موزه عبرت

موزه عبرت ساواک از معماری پیچیده و البته در عین حال متفاوتی برخوردار است که در ۴ طبقه و به صورت مدور ساخته شده است. در ساخت این بنا اذعان شده که طراحی به نحوی است که در زمستان بسیار سرد و در تابستان بسیار گرم باشد، در عین حال با طراحی مدور امکان فرار متهم و زندانی را به حداقل رسانده و به نوعی باعث گیج شدن اون می‌شود.

طراحان و مهندسان سازنده این بنا در هنگام ساخت تلاش داشتند تا زندانی را طراحی کنند که حس ترس و وحشت را به بیننده القا کند. برای همین این ساختمان، دالان‌هایی تنگ، تاریک و باریک با دیوارهای بتنی دارد و در طراحی مدور طبقات مختلف آن از نرده‌های آهنی استفاده شده است.

این زندان برای ظرفیت ۲۰۰ زندانی طراحی و ساخته شده ولی بر اساس اسناد به دست آمده در بسیاری از موارد تا ۸۰۰ نفر در آن زندانی و محبوس بودند. همچنین کارمندان، بازجویان، شکنجه‌گران و نگهبانان این موزه شامل ۵۶۳ نفر می‌شدند که به صورت دائم و موقت در این زندان مشغول به کار بودند.

جالب است بدانید که معماری مدور موزه عبرت موجب شده تا این مجموعه خاص و پیچیده طراحی شده باشد به نحوی که به راحتی نتوان از آن خارج شد. از سوی دیگر هیچ صدایی از این زندان بیرون نرفته و به جای آن دیوارها به نحوی طراحی شده که صدا درون مجموعه بپیچد و باعت آزار و اذیت بیشتر محبوسین شود. این زندان سه طبقه داشته و هر قسمت از آن برای زندانی کردن گروه خاصی طراحی شده بود. در ضمن حیاط دورانی این زندان سقف نداشته و هنگام بارش دمای داخل را نیز بسیار سرد میکرده است که این مهم نیز به عنوان دیگر عامل رنج و آزار زندانیان شناخته می‌شود.

قسمت‌های مختلف موزه عبرت

موزه عبرت ایران از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده است. قسمت اداری این موزه شامل اتاق افسر نگهبان برای پاسبانی و نظارت، عکاسخانه برای عکس برداری از زندانی‌ها، محل تحویل گرفتن و نگهداری البسه زندانی و قسمت ملاقات با حصار فلزی می‌شود. در این قسمت، محبوسین اجازه ملاقات حضوری با خانواده را نداشته و راهرویی بین آن ها کشیده شده که قفسه فلزی دارد. در ضمن قسمت دیگر این زندان یعنی اتاق پانسمان نیز به نوعی حکم بهداری مجموعه را داشته و برای رسیدگی به زخم‌ها و بیماری‌های زندانیان بوده است.

زندان موزه عبرت نیز شامل سلول‌های عمومی و انفرادی می‌شود. در این مجموعه ۸۶ سلول انفرادی و دو بند عمومی با ۱۸ سلول برای ۲۰۰ زندانی تعبیه شده است. همچنین هر طبقه حضار فلزی خود را دارد که رو به حیاط مدور است و بنا بر اسناد و شواهد به دست آمده برخی از زندانیان ساعت‌ها از این حصارها آویزان بوند.

چهره‌های محبوس در موزه عبرت

اگر به بازدید این زندان بروید، نام و عکس تمامی زندانیان سیاسی و دیگر محبوسین را برای روی دیوارهای مجموعه خواهید دید. از جمله معروف‌ترین افرادی که در سال‌های مبارزات قبل از انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ در این زندان محبوس بودند، میتوان به شخصیت‌هایی چون رهبرمعظم انقلاب اسلامی، آیت الله هاشمی رفسنجانی، آیت الله طالقانی، شهید رجایی، شهید بهشتی، شهید مطهری، آیت الله اشرفی اصفهانی و قاظی طباطبایی اشاره کرد. نام تمامی این زندانیان، نام پدر و شغلی که در زمان دستگیری داشتند، بر روی پلاک‌هایی به نشان یادبود بر روی دیوارهای موزه نصب شده تا در طول بازدید، گردشگران به داستان‌های پشت دیوارهای این موزه بیشتر پی ببرند.

شاید با این اوصاف دریافته باشید که چرا موزه عبرت به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری سیاه ایران شناخته می‌شود، زیرا در این مجموعه به جای عمارت‌های باشکوه، ارسی‌های رنگارنگ، ظرایف سقف و حجاری‌های دیوار با زندانی روبه رو هستید که حس ترس و وحشت را به بیننده القا خواهد کرد.

این زندان بعد از انقلاب به بازداشتگاه توحید تغییر نام داد، ولی در سال‌های بعدی با انتشار عکس‌ها و اسناد محرمانه موجود در این مجموعه به پاس یادبود تلاش‌های مبارزین و معرفی تاریخ معاصر به موزه تغییر کاربری داد. گردشگران علاقمند به تاریخ معاصر در طول هفته و طی ساعات اداری می‌توانند از این موزه بازدید کرده و از جاذبه های اطراف آن نیز لذت ببرند.