همدان یکی از شهرهای زیبای ایران با قدمتی بیشتر از سه هزار سال است و در بخش‌های غربی کشورمان جای دارد. همدان زمانی پایتخت مادها بوده است و آثار به جای مانده از آن زمان باعث شد که همدان به عنوان مهد فرهنگ و تمدن ایران شناخته شود؛ زیرا این شهر تاریخی عظیم و باستانی را در دل خود جای داده است. با هر گامی که در کوچه پس کوچه‌های همدان برمی‌دارید، آثاری از دوره‌های مختلفی که ایران سپری کرده را می‌بینید. همدان آثاری از دوره‌های هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان، سلجوقیان و غیره را دارا ست، که نشان می‌دهد این شهر در همه‌ی ادوار تاریخی مورد اهمیت بود. شرکت در تور همدان آرامش سفر ۰۲۱۵۴۰۳۴۰۰۰
در میان همه‌ی آثار باقیمانده در همدان، بنایی به نام گنبد علویان خودنمایی می‌کند. معماری زیبا و شکوهمند این گنبد، یکی از شاهکارهای معماری پس از اسلام است. گنبد علویان همدان به دلایل زیادی در لیست آثار ملی ایران جای گرفته است و از همان جاذبه‌های تاریخی است که باید با حوصله و دقت برای آن وقت بگذارید و معماری منحصر به فرد آن را تماشا کنید. گچ‌بری‌ها و معماری آن به سبک معماری دوره سلجوقیان است و این امر ثابت می‌کند که گنبد علویان همدان در آن دوره بنا شده است.
موقعیت مکانی گنبد علویان همدان
در میدان چهارباغ علویان و درست در نزدیکی آرامگاه امام‌زاده عبدلله (ع) و در ضلع شمالی میدان عین‌القضات، گنبد زیبا و منحصر به فردی از دوره سلجوقیان واقع شده است، که جایی نیست جز گنبد علویان همدان. قبل از این، گنبد علویان همدان در نزدیکی یک مدرسه‌ی ابتدایی قرار داشته و به دلیل شلوغ بودن فضای اطراف آن، جذابیت خود را از دست داده بود. اکنون فضای اطراف آن کاملا ًخالی شده و هم‌چنین بازسازی مناطق دورتادور گنبد باعث شده که این بنا هرچه زیباتر جلوه کند.
نگاهی به پیشینه گنبد علویان همدان
قرن ششم هجری و اواخر دوره سلجوقیان، زمانی است که بنای گنبد علویان به آن برمی‌گردد. به دلیل ارادتی که مردم به سادات و علویان داشتند، مسجدی برای ایشان جهت اقامه نماز بنا کردند. چندین وقت بعد یک سرداب به زیرزمین بنا اضافه شد تا به عنوان آرامگاه خاندان علویان از آن استفاده شود. دو نفر از اعضای خاندان علویان در سرداب این گنبد آرمیده‌اند که تاکنون هویت دقیق آن‌ها مشخص نشده است.
این سؤال ممکن است ذهن هر کسی که بنا را ببیند مشغول کند؛ چرا با وجود این‌که نام بنا گنبد علویان است، ولی هیچ گنبدی ندارد؟ پاسخ ساده است: این بنا در آن زمان به همراه گنبد ساخته شده بود، ولی با گذر زمان و فرسایش و فرسودگی، گنبد آن فروریخت با این‌که دیوارها و مابقی بنا هنوز سالم و دست نخورده است. به جهت احترامی که مردم برای این خاندان داشتند آن را گنبد علویان نامیدند.
آیا هویت دقیق افراد دفن شده در گنبد علویان همدان مشخص است؟
در بعضی کتب و تحقیقات گفته شده که بیش از دو نفر از خاندان علویان در گنبد علویان دفن شده‌اند. برخی منابع ذکر می‌کنند که این بنا آرامگاه میرسید علی همدانی سیاه‌پوش است. میرسید، یکی از علمای گرانقدر زمان خود بود و در نفحات‌الانس جامی از او به عنوان حکیم و عارف یاد شده است. منابع دیگری این موضوع را رد کرده و ذکر می‌کنند که مرحوم میرسید در راه سفر جان باخته و در تاجیکستان مدفون شده است. در دیگر منابع نیز گفته می‌شود که مجدالدوله و فخرالدین و علاءالدوله علوی هستند که در زیر خاک‌های این گنبد آرمیده‌اند. باز هم با وجود این گفته‌ها و منابع و به دلیل وجود شک و شبهه، هنوز هویت دقیقی از دفن شدگان در گنبد علویان اعلام نشده است.
مشخصات ظاهری گنبد علویان همدان
ساختمان گنبد علویان حدود ده قرن قدمت دارد، ولی هنوز از زیبایی آن کم نشده است. بنای گنبد به صورت چهارضلعی است، در هر ضلع آن طاق‌هایی بنا شده‌اند که گوشه‌های گنبد را شبیه ستاره هشت‌پر نشان می‌دهند. بنای گنبد علویان در طول سالیان دراز چندین بار بازسازی و مرمت شده؛ به طور مثال در سال ۱۳۱۷ سازمان کل باستان شناسی آن را مرمت و سقف آن را با چوب و مصالح دیگر پوشاند تا داخل بنا در سرما و گرما در امان بماند. تمام آرامگاه‌های چهارضلعی که در مناطق مختلف ایران وجود دارند بر روی سکو بنا نهاده شده‌اند. گنبد علویان نیز از این قاعده مستثنی نیست و برای رسیدن به بنای مقبره باید یک ردیف پله نه‌تایی را طی کرد. به همت سازمان میراث فرهنگی دور تا دور این بنا حصار کشیده شد تا از آن به خوبی نگهداری شود
معماری زیبای گنبد علویان همدان
این بنا دارای گچ‌بری‌ها و آجرکاری‌های زیبا و دقیقی است که آن را از دیگر بناها متمایز می‌سازد. در بالای درب ورودی، کادر مستطیلی شکلی قرار دارد که در آن گچ‌بری‌های بسیار زیبا با نقوش گل و بوته در هم پیچیده به شکل تحسین‌برانگیزی نقش بسته است و دور و اطراف همین کادر با آیات قرانی که به صورت کوفی نقش بسته‌اند، خودنمایی می‌کند. پس قبل از ورود حتماً سر خود را بالا ببرید و داخل کادر و حواشی آن را به دقت تماشا کنید. توجه معماران این بنا به جزئیات و ایجاد نقوش مثال زدنی بر روی در و دیوارها، گنبد علویان همدان را تا این حد مورد توجه قرار داده است.
یک اتاق هشت متر در هشت متر در داخل بنا قرار دارد که با ورود به آن متوجه گچ‌کاری‌های زیبا و گیرا و نقوش متراکم می‌شوید. نقوشی که طرح‌های مختلف گیاهی و اسلیمی و اتاقک را بسیار چشم‌نواز و منحصر به فرد کرده‌اند.
اکنون به ضلع جنوبی بروید و شاهد یکی از زیباترین بخش‌های بنای گنبد علویان باشید. یک محراب زیبا که سراسر منقش با گچ‌بری‌های بی‌نظیر است. محراب آنقدر زیبا تزیین شده که ساعت‌ها باید خیره به جزئیات آن بنشینید. نورگیرهایی که در نزدیک سقف هستند به محیط داخلی بنا روشنایی می‌بخشند. یک راه پله در برج شمال شرقی واقع شده که تاریک و تنگ است و به سقف راه دارد.
یک راه پله عجیب هم در محراب وجود دارد که به سرداب و آرامگاه دو تن از خاندان علویان می‌رسد. معماری سرداب به این شکل است که دارای شش حجره با طاق‌نمای جناغی است و دو قبر در مرکز آن واقع شده‌اند. روی قبرهای مستطیلی با آجرهای فیروزه‌ای لعاب‌دار تزیین شده است.
مصالح استفاده شده در گنبد علویان همدان
همان‌طور که از شکل و شمایل آن پیدا است، گچ و آجر مصالح اصلی در بنای گنبد علویان همدان هستند. این مصالح به طرز هوشمندانه‌ای به‌کار گرفته شده تا یک شاهکار هنری را خلق کنند. در داخل بنا بیشتر از گچ برای تزئین دیوارها و حکاکی انواع نقوش برجسته بر دیوارهای آن استفاده شده است، این در حالی است که نمای بیرون را عمدتا آجر تشکیل می‌دهد. در معماری اسلامی، آجر نقش عمده بازی می‌کرد و علاوه‌بر ساختمان‌سازی، در تزیین بناها به شکل هنرمندانه‌ای استفاده می‌شد. هنر آجرکاری در دوره سلجوقی به نقطه اوج خود در معماری دست یافت. بعد از آجر نوبت به گچ می‌رسد، که به دلیل انعطاف‌پذیری و شکل‌پذیری راحت، مورد قبول معماران اسلامی واقع شده بود.
گنبد علویان همدان و اشعار شعرا
خاقانی شاعر بزرگ ایران، چندین بار در اشعار خود از گنبد علویان اسم برده است و گنبد سبز در اشعار خاقانی استعاره از گنبد علویان است:
دولا دوشم دولا دوشم دولا دوش، به حق گنبد سبز سیه‌پوش
سیه‌پوش در اصل نام خانوادگی گروهی از بازماندگان خاندان علوی در همدان است و هنوز هم کاربرد دارد. در مجمع‌التواریخ و القصص راوندی از گنبد علویان به عنوان بازمانده از خاندان (تریه اسلاف) یاد کرده است.
اطلاعات گردشگری
گردشگران هر روز هفته را می‌توانند به بازدید گنبد علویان بروند؛ زیرا هیچ روزی در هفته گنبد علویان تعطیل نیست. البته گنبد علویان در تاریخ‌‌های رسمی مثل: تاسوعا و عاشورا، شهادت امام علی (ع)، پیامبر اکرم (ص)، امام جعفر صادق (ع) و شهادت امام خمینی (ره) به احترام این بزرگان تعطیل است. ساعات بازدید در بهار و تابستان ۹ صبح تا ۲۰ بعد از ظهر و در پاییز و زمستان ۹ صبح الی ۱۷ بعد از ظهر است.
آخرین کلام
هر چه در مورد معماری و بنای زیبای گنبد علویان همدان گفته شود، باز هم کم است؛ زیرا این بنا با آن گچ‌بری‌های زیبایش و آن معماری منحصر به فردش، به‌راحتی بر هر بازدیدکننده‌ای تأثیر می‌گذارد. نگاه کردن به این گنبد قرن ششمی با بنای سلجوقی و تزئینات مغولی، انسان متحیر را به تفکر در شکوه و عظمت آن وامی‌دارد و این‌که چگونه گذر زمان نتوانسته از زیبایی و عظمتش بکاهد.
