ارگ کریمخان شیراز

اگر به شیراز رفته باشید، جایی در مرکز این شهر ارجمند و تاریخی، در ابتدای خیابان کریمخان زند جنب میدان شهرداری، ساختمانی بزرگ با چهار ضلع بالای صد متر و دیوارهای خشتی بلند توجه‌تان را جلب خواهد کرد.

بله، شما در کنار محل زندگی خانواده یکی از خوشنام‌ترین پادشاهان تاریخ ایران ایستاده‌اید، وکیل الرعایا؛ و اینجا ارگ کریمخان شیراز است. این ارگ زیبا تنها یکی از جاذبه‌های گردشگری شیراز به شمار می‌رود.

این شهر تاریخی و مهم در دوران‌های مختلف فراز و نشیب‌های زیادی را تجربه کرده است. اما یکی از پر رونق ترین دورانش را در دوره کریمخان زند سپری کرده است. زیرا در این دوره این شهر پایتخت حکومت مرکزی ایران به شمار می‌رفته و به همین دلیل بناها و یادگارهای مهمی از کریمخان در شیراز به یادگار مانده است که مسجد وکیل، بازار وکیل، آب انبار وکیل، حمام وکیل و مدرسه وکیل هستند که از جمله دیدنی‌های شیراز به شمار می‌روند که در کنار ارگ کریمخان شیراز از آثار به جا مانده از دوره زندیه به شمار می‌روند.

در ادامه سعی می‌کنیم تصویر روشن و مشخصی از ارگ کریمخان شیراز پیش روی شما قرار دهیم تا زمانی که هر جا صحبت از دیدنی‌های شیراز و جاذبه‌های گردشگری شیراز شد بتوانید ارگ کریمخان شیراز را به خوبی به یاد بیاورید و آن را معرفی نمایید.

تاریخچه ارگ کریمخان شیراز

ارگ کریمخان شیراز یکی از چندین ابنیه وکیل است که به فرمان فرمانروای زند در شیراز در حوالی سال ۱۱۴۵ هجری شمسی بنا گردید. کریمخان زند پس از تسلط بر ولایات ایران و آرام کردن یاغیان و سرکشان، شیراز را مقر حکومت خود قرار داد و به عمران آبادانی آن همت گماشت. او برای آبادانی هر چه بیشتر، بزرگان شهر و سران طایفه زند و همچنین امرای لشکر و کسانی را که به همراه او به شیراز آمده بودند را از سکونت در خانه‌های موجود شهر منع نمود و حکم به ساختن منازل جدید برای این افراد داد. در این راستا خود نیز در منتهی‌الیه شمال شهر ارگی بنا نمود که تا ضمن سکونت خود و خانواده‌اش، از آن مکان به عنوان دارالحکومه نیز استفاده کند.

محلی را که خان زند به این منظور اختصاص داد پر از پستی و بلندی بود و احداث بنا در آن غیرممکن می‌نمود، کریمخان ابتدا ۶ ماه را به مسطح نمودن آن جایگاه پرداخت. آن گاه ارگ را که ساختمانی چهارگوش با اضلاع ۱۰۰ تا ۱۲۵ و دیواری به ارتفاع ۱۲ متر بود در آن بنا کرد و سرانجام این بنا قلعه‌ای مستحکم شد که در قسمتی از آن خانواده خان و در نیم دیگر آن دیوان‌خانه سلطان بود که در آن به رتق و فتق امور می‌پرداخت.

ارگ کریمخان شیراز در دوران قاجاریه به محل سکونت والیان فارس و در عصر پهلوی از سال ۱۳۱۵ هجری شمسی به زندان شهر اختصاص یافت که با این وصف طبعا در این مدت بسیاری از آثار ارزشمند هنری آن از جمله گچ بری طاق‌ها و بسیاری از کاشی‌کاری‌های آن از بین رفته یا خسارت کلی دیده است.

در سال ۱۳۵۰ ارگ کریمخان شیراز به اداره فرهنگ و هنر وقت واگذار شد و یک سال بعد در ۱۴ خرداد ۱۳۵۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. در کل می‌توان گفت تا پیش از دهه‌های اخیر، آن طور که شایسته و در خور این بنای ارزشمند است با آن رفتار نشده است. اما در چند دهه اخیر فضای اطراف ارگ کریمخان شیراز را خلوت کرده با محوطه سازی بسیار زیبایی آن را آراسته‌اند، به طوری که چون نگین انگشتر جلوه و جلای خاصی پیدا نموده است و به یکی از جاذبه‌های گردشگری شیراز تبدیل شده و در این شهر به خوبی می‌درخشد.

نمای ظاهری ارگ کریمخان شیراز

ارگ کریمخان شیراز در زمینی به وسعت ۱۲۸۰۰ متر مربع ساخته شده و حدود چهار هزار متر مربع زیربنا دارد. این ساختمان از بالا تقریبا مربع به نظر می‌رسد، ولی یکی از اضلاع آن این قرینه‌گی را از بین برده و باعث شده این بنا به شکل تقریبی ذوزنقه در بیاید. معروف است که در زمان ساخت ارگ کریمخان شیراز، متوجه می‌شوند زمین‌های یک قسمت که قرار بوده یک ضلع از دیواره‌های ارگ بر روی آن بنا شود سست است و قابلیت تحمل این وزن را ندارد. پس مقداری مکان ساخت دیوار جابه‌جا می‌شود و به شکل کنونی در می‌آید.

دیواره‌های ارگ کریمخان شیراز حدود ۱۲ متر است که در چهار گوشه آن چهار برج مدور سه طبقه وجود دارد که برای دیده‌بانی از آن استفاده می‌شده است. دیوارهای این برج‌ها حدودا ۱۴ متر می‌باشد. ضخامت دیوارها در پائین دیوار سه متر است که با زاویه کمی رو به بالا کاهش می‌یابد، به طوری که ضخامت دیوارها در بالای آن به ۲۸۰ سانتی متر می‌رسد. جنس مصالح استفاده شده در این بنا سنگ و آجر است. کارشناسان معتقدند معماری این بنا به سبک اصفهانی است. معروف است که کریمخان تحت تاثیر سفر به اصفهان و دیدن آثار دوره صفویه اقدام به ساخت این بنا و دیگر ابنیه منسوب به خود را کرده است.

سر درب ورودی ارگ نیز کاشی‌کاری زیبایی وجود دارد که جنگ رستم با دیو سفید را به نمایش گذارده است. البته این تصویر مربوط به بازسازی‌های دوره قاجار است.

معماری ارگ کریمخان شیراز

بعد از ورود به ارگ کریمخان شیراز در بخش داخلی یک هشتی قرار دارد. در قسمت شمالی عمارت حیاطی با چند اتاق جلب توجه می‌کند. این اتاق‌ها از سایر مجموعه اتاق‌های ارگ مجزاست. در قسمت میانی ارگ حوض و باغچه‌هایی نمایان است که درختان کهنسال آن خبر از قدمت بنا می‌دهند و اطراف حیاط را طاق‌های بزرگی پوشانیده که یک و نیم متر از سطح زمین ارتفاع دارند. در جنوب شرقی ارگ حمامی وجود دارد که گویا حمام اختصاصی کریمخان بوده و در طول این ۲۵۰ سال هنوز سر پا مانده است. در هر چهار گوشه بنا و در محاذی برج‌ها یک حیاط خلوت قرار دارد که با یک حوض احتمالا برای سرویس دهی و آشپزخانه استفاده می‌شده است.

در سه ضلع غربی، جنوبی و شمالی قسمت‌های مسکونی تعبیه شده است. در مرکز هر بخش یک ایوان با دو ستون سنگی تزئین شده وجود دارد که البته امروزه اثری از ستون‌های ایوان‌های غربی و جنوبی نیست. چون در زمان قاجاریه آن‌ها را به تهران منتقل کرده‌اند و ستون‌های چوبی را به جای آن‌ها گذاشته‌اند. در جانبین هر ایوان، تالاری است که نمای آن با پنجره‌های از جنس چوب ساخته شده که شیشه‌های رنگی، مشبک‌های آن را پوشانده است. قسمت درونی سقف این تالارها با تذهیب‌ها و نقاشی‌های بسیار خیره کننده‌ای مزین شده که به اعتقاد کارشناسان، این نقاشی‌ها از آثار دوره صفوی الگوبرداری شده‌اند. نکته جالب این است که طلا و گل اُخرا و یکسری از مواد معدنی مثل جیوه و شنگرف در ساخت این نقاشی‌ها به کار رفته است.

به طور کلی به نظر می‌رسد معماری ارگ کریمخان شیراز از دو نوع نظامی و مسکونی ترکیب شده باشد. آنچه که در قسمت درونی این ارگ جلب توجه می‌کند این است که بر خلاف ظاهر بیرونی ساده که نمایانگر جنبه نظامی این ارگ است، در داخل آن ما با اتاق‌ها و ایوان‌های نقاشی شده، و از سویی با باغچه‌ها و آب‌نماهایی که با ظرافت خاصی طراحی شده اند روبه‌رو می‌شویم.

شاه‌نشین کاخ که محل جلوس زمستانی شاه بوده از دیگر قسمت‌های جذاب و دیدنیِ این بنای تاریخی است. در طاق شاه‌نشین ارگ کریمخان شیراز می‌توانیم نمونه‌هایی از زیباترین انواعِ مقرنس ببینیم. در زیر طاق مقرنس این شاه‌نشین، مدلی از شومینه‌ای قدیمی به چشم می‌خورد.

حمام ارگ کریمخان شیراز

یکی از بخش‌های داخلی جذاب و مهم ارگ کریمخان شیراز، حمام این ارگ است که جزو اولین حمام‌های اختصاصی تاریخ ایران به حساب می‌آید که مورد استفاده خاندان سلطنتی زندیه بوده است. این حمام که هنوز سر پا هست در جنوب شرقی ارگ کریمخان شیراز قرار دارد.

گرمخانه این حمام چهار ستون سنگی بزرگ دارد که با زیبایی و ظرافت تزئین شده است. در این حمام آب به وسیله یک دیگ مسی بزرگ گرم می‌شده که در خزینه وسط قرار داشته است. حرارت لازم برای گرم کردن آب این دیگ با هیزم تامین می‌شده است. این هیزم‌ها که در انباری پشت حمام قرار داشتند از محل مخصوص زیر دیگ قرار می‌گرفتند. استحمام در این حمام در سه مخزن آب تعبیه شده در گرمخانه انجام می‌شده است. افراد بعد از شستن خود در گرمخانه با یک دالان بلند به قسمت رختکن وارد می‌شدند. رختکن این حمام مکانی هشت ضلعی است که در چهار ضلع آن سکوهایی قرار دارد که احتمالا مکان دور هم نشینی و تفریح خاندان سلطنتی بوده است و آن‌ها در این گعده‌ها قلیان می‌کشیدند و چای می‌نوشیدند. در میانه رختکن هم حوضی قرار دارد که به جلوه این حمام افزوده است. آب این حمام از رود رکن‌آباد تامین می‌شده است. از این رود تاریخی در شعر حافظ هم یاد شده است.

بهترین زمان بازدید از ارگ کریمخان شیراز

برای بازدید از جاذبه‌های گردشگری شیراز و سفر به این دیار، انتخاب زمان سفر، یکی از مهم‌ترین تصمیمات شماست. اگر شما فصل تابستان را برای این سفر انتخاب کنید، گرمای آفتاب سوزان شیراز می‌تواند لذت سفر را برای‌تان تلخ کند، مگر این که خود اهل مناطق گرمسیری باشید. زمستان شیراز هم به جهت سرماهای شدید که البته دائمی نیست، برای گردشگران جذاب نیست. اما ناگفته پیداست که بهار و خصوصا اردیبهشت فصل جذاب سفر است؛ آن هم سفر به شهر باغ‌های بزرگ تاریخی. لذت بهار شیراز را در کمتر جایی می‌توانید تجربه کنید. اما نکته مهم و غافلگیر کننده‌ای که می‌خواهیم برای‌تان شرح دهیم این است که پاییز شیراز، با آفتاب ملایم و هوای مطبوع و برگریزان درختان پرشمار، بسیار خاطره انگیز است و فرصت مناسبی است برای کسانی که بهار این شهر را تجربه کرده‌اند، تا جلوه دیگری از این شهر زیبا را ببینند.

در پایان به نظر می‌رسد ذکر سه نکته خالی از لطف نباشد. اول این که با همه وسایل حمل و نقل شامل قطار و هواپیما و اتوبوس می‌توانید به شیراز سفر کنید. دوم هم این که ساعات بازدید از ارگ کریمخان شیراز هر روز از ساعت ۸ صبح تا ۱۰ شب هست و برای بچه‌های زیر هفت سال نیازی به تهیه بلیط ندارید. سوم هم این که زمان پیشنهادی برای بازدید از ارگ کریمخان شیراز سه ربع تا یک ساعت است.